خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت باش!... حتما شما هم در برخورد با آدم های بسیاری این جمله را شنیده اید. آدم هایی که به هر بهانه و دلیلی به چیزی که نیستند تظاهر می کنند و با ریاکاری و رفتارهای غیر واقعی در میان مردم و جامعه موقعیت و جایگاه و احترام و توجه کسب می کنند. آدم هایی که ریاکاری و تظاهر را به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف و نیل به مقاصد خود می دانند و اطرافیان خود را نیز با اقتباس از همین ضرب المثل پندآموز به همین رفتار ناشایست و نکوهیده تشویق می کنند.
اما نکته آنجاست که برای دستیابی به اهداف و مقاصد دنیوی و مادی چه بهایی باید پرداخت کرد؟ و به راستی معنا و مفهوم همرنگ جماعت شدن دقیقا به چه رنگی درآمدن است و رسوا نشدن به چه معنا؟
ریاکاری از جمله رفتارها و عادات ناپسند و نکوهیده در میان جوامع بشری است.
ریا که در احادیث اسلامی به عنوان یکی از ناپسندترین گناهان معرفی شده عبارت است از: ظاهرسازی و تظاهر به خوبی و عمل نیک، بدون آنکه غرض اصلى انجام دادن آن باشد.

<<ریا>>مشتق از کلمه <<رؤیت>>است

<<ریا>>مشتق از کلمه <<رؤیت>>است و آن را در فرهنگ فارسی معین، تظاهر و دورویی معنی کرده اند. انسان ریاکار بدون توجه به جلب رضایت خداوند و با هدف خودنمایی تظاهر به دین داری، پاکدامنی و نیکوکاری می کند.
خداوند سبحان در قرآن کریم ۵ بار بر واژه <<ریا>>تأکید می کند:
<<و مانند کسانی نباشید که از روی هوی پرستی، غرور و خودنمایی در برابر مردم، از سرزمین خود( به سوی میدان بدر) بیرون آمدند؛ و(مردم) را از راه خدا باز می داشتند؛(و سرانجام شکست خوردند) و خداوند به آنچه عمل می کنند احاطه(و آگاهی) دارد>>.(انفال/۴۷)
<<و آنها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند و ایمان به خدا و روز بازپسین ندارند؛(چرا که شیطان، رفیق و همنشین آنهاست؛) و کسی که شیطان قرین او باشد، بد همنشین و قرینی است>>.(نساء/۳۸)
همچنین در آیاتی از سوره های ماعون و نساء و همچنین سوره بقره اعمال ریاکارانه مورد نکوهش قرار گرفته است و در روایات معصومین(ع) نیز به مسئله ریا توجه فراوانی شده است.

ریا نوعی استفاده ابزاری از دین و اعمال دینی برای رسیدن به مقاصد دنیوی

پیامبر اسلام(ص) ریا را نوعی استفاده ابزاری از دین و اعمال دینی برای رسیدن به مقاصد دنیوی می دانند و می فرمایند: وای بر آنان که به وسیله دین در پی دنیا طلبی اند، سخنان شان شیرین تر از عسل است و دل های شان دل های گرگ ها.
این گونه است که می توان به جایگاه انسان ریاکار در پیشگاه خداوند و معنای رسوایی پی برد.
ریا به اشکال مختلفی در انسان نمود پیدا می کند. گاهی اختلاف ظاهر و باطن است، گاهی تفاوت گفتار و کردار، گاهی تفاوت کردار آشکار و کردار پنهان و گاهی هم تفاوت سخن و نیت قلبی است.
ریا در اعتقادات دینی و عبادات مذهبی مانند نماز و روزه و ... از جمله بارزترین انواع ریا هستند که البته بدترین آنها به شمار می روند. این نوع از ریا به صورت های مختلفی در افراد بروز پیدا می کند:

ریا در اعتقاد، ریا در عبادات واجب، ریا در عبادت های مستحب، ریا در گفتار و کردار و شکل ظاهری که در تمام موارد عبادات و اعمال فرد ریاکار باطل است.
ریا در اعتقاد به این معناست که فرد ریاکار در دل اعتقادی به خداوند متعال ندارد(منافق است) اما برای کسب موقعیت و امتیاز برتر تظاهر به اعتقاد و پرستش کرده و یا در دل به خداوند قادر اعتقاد دارد اما برای رسیدن به منزلت بیشتر و برتری تظاهر به بی اعتقادی و رد پرستش خدا می کند.
در ریاکاری در عبادات واجب، فرد ریاکار با وجود معتقد بودن به مبدأ و معاد در خلوت خود نماز و روزه و زکات و.. را که از واجبات دین اسلام هستند ترک کرده اما در انظار مردم برای تظاهر و خودنمایی و نه برای رضایت خداوند اقدام به برپایی نماز و گرفتن روزه و پرداخت زکات می کند.
ریا در انجام مستحبات نیز به این معناست که فرد برای جلب نظر مردم به انجام مستحباتی از قبیل نوافل شبانه روزی، نماز شب و روزه های مستحبی می پردازد و نیت اصلی او از این کار، مقدس جلوه کردن در چشم مردم است نه تقرب به خدا و کسب رضایت او.
و ریا در گفتار و کردار و شکل ظاهری به این صورت است که فرد ریاکار با به زبان راندن اذکار و پندهای مذهبی و نیز با معاشرت با بزرگان دینی و اشخاص متدین و تأسی به الگوهای رفتاری و ظاهری مذهبی به دنبال کسب درجه و جایگاهی برتر در جامعه و در میان مردم است.
امام صادق (ع) فرمود: تمام ریا شرک است. کسی که برای مردم کار کند اجرش با مردم است و کسی که برای خدا کار می کند ثوابش به عهده خداست.

عدم شناخت خداوند سبحان و حب جاه و مقام؛ از مهمترین دلایل ریاکاری

از مهمترین و برجسته ترین دلائل ریاکاری در این گونه افراد می توان به عدم شناخت خداوند سبحان و حب جاه و مقام و منفعت طلبی اشاره کرد.
افراد ریاکار کسانی هستند که هنوز به این باور نرسیده اند که در نظام هستی، مؤثری غیر از خدا وجود ندارد و همه چیز به خواست و اراده او صورت می گیرد و از احدی بدون رضای او کاری ساخته نیست و همچنان از روی غفلت و کوردلی به خلق خدا و اهداف و ابزار دنیای فانی امید بسته اند.

دکتر مجید ابهری، کارشناس علوم رفتاری ریاکاری را نوعی دروغ گویی رفتاری دانسته و در این رابطه می گوید: انسان ریاکار به همه چیز از جمله معیارهای دینی، معنوی، اخلاقی و ارزشی به عنوان ابزار کاسبی نگاه کرده و از هرچیزی به عنوان وسیله ای برای فریب دیگران در جهت حفظ منافع خودش استفاده می کند.
وی در ادامه اضافه کرد: ریاکاری باعث می شود که اعتماد اجتماعی کاهش پیدا کند و مردم دیگر حتی رفتارهای واقعی مشابه را قبول نداشته باشند و باور نکنند. وقتی کسی از روی ریا دین داری کرده اما در عمل طور دیگری رفتار می کند باعث بدبینی اشخاص به دین داری، معنویت و این گونه اعمال می شود.
این متخصص علوم رفتاری اولین آسیب ریاکاری را کاهش اعتماد اجتماعی، دومین را کمرنگ کردن باورهای مردم و آسیب سوم را تضعیف ارکان ارزش های اخلاقی می داند و می گوید: ریاکاری سبب می شود که پذیرش اعمال، معنویت و رفتارهای صادقانه و خالصانه در جامعه دشوار شود. یعنی باورهای ما نسبت به رفتارهای صادقانه کمرنگ می شود و به مرور زمان از بین می رود و این مهمترین ضربه ای است که انسان ریاکار و رفتارهای ریاکارانه به جامعه و فرهنگ دینی وارد می آورد.
وی در ادامه در خصوص نتایج و دستاوردهای ریاکاری در جامعه بیان کرد: فرد ریاکار موفقیت کوتاه مدت کسب می کند. انسان ریاکار ممکن است با دروغ گویی، عوام فریبی، ریا و تزویر به اهداف کوتاه مدت خود دست یابد اما در درازمدت مردم با ماهیت او آشنا می شوند و دیگر نه تنها او بلکه کسانی که به او شباهت دارند را نمی پذیرند و طرد می کنند.
نوع دیگری از ریا، تظاهر به خوب جلوه کردن و نیکوکاری در برخورد با مردم و در اجتماع است که با فریب کاری و تظاهر و منت گذاشتن نمود پیدا می کند.
در این گونه ریاکاری فرد ریاکار اگر در کارهای اجتماعی شرکت می کند برای دستیابی به موقعیت بهتر و تشویق دیگران است، اگر به همسر و خانواده خود نیکی می کند منت می گذارد، اگر به دوستان و همکاران خود خوبی می کند به خاطر جلب توجه و یا سوء استفاده از آن هاست، اگر درس می خواند در انتظار تشویق است و در تمام موارد اگر به هدف خود دست نیابد دیگر آن عمل را تکرار نمی کند. عدم صداقت، دروغ گویی، تکلف، تکبر، نبود عدالت و بسیاری از این قبیل صفات منفی نیز ناشی از همین ریاکاری است.
در این انواع ریا، رفتار فرد ریاکار و حتی نوع افکار و ذهنیت او در برخورد با دیگران، بسیار متأثر از نقش ها، وظایف و جایگاهی است که در اجتماع دارد.

تفاوت در ریاکاری بسته به سن افراد

ریاکاری بسته به سن افراد می تواند در آنها متفاوت باشد. در سنین نوجوانی و کودکی عموما ترس و فرار از مجازات است که فرد را به ریاکاری و دروغ وا می دارد و در سنین بالاتر و بزرگسالی منفعت جویی و جاه طلبی است که فرد را به سمت ریاکاری و تظاهر سوق می دهد و می توان گفت که این مسئله ریشه در ضعف تربیت دینی و فرهنگ دینی ما دارد.
رشد مدرنیته، شتاب آهنگ زندگی، دین گریزی بخشی از جامعه، کاهش نفوذ اخلاق دینی، کمرنگ شدن معنویات در جامعه، نارضایتی افراد از جایگاه و زندگی خود و نیز ضعف تربیت دینی از اصلی ترین دلائل افزایش ریاکاری در سال های اخیر هستند.

نهادینه شدن سطحی نگریعلت اصلی شدت گرفتن ریاکاری در جامعه

دکتر ابهری، آسیب شناس اجتماعی در خصوص علل اصلی افزایش و روند افزایشی رفتارهای ریاکارانه در جامعه کنونی بیان کرد: علت اصلی شدت گرفتن ریاکاری در جامعه امروز این است که سطحی نگری در جامعه در حال نهادینه شدن است و به عنوان یک اصل رفتاری پذیرفته شده است.

وی در ادامه با ذکر مثالی می گوید: مردم فریبی و به ویژه عوام فریبی تبدیل به یک ابزار کاسب کارانه رفتاری در جامعه شده است. مثلا شخص با رفتن به مسجد و دیگر اعمال ریاکارانه سعی می کند توجه مردم را به طرف خود جلب کند و در جامعه ای که سطحی نگری و سطحی انگاری رواج پیدا کند، ریاکاری رونق می گیرد.
این پژوهشگر اجتماعی سطحی نگری را نشئت گرفته از کمبود و محدود بودن اطلاعات و تربیت خانوادگی دانسته و یادآور شد: سطحی نگری از کمبود و محدود بودن اطلاعات و تربیت خانوادگی ناشی می شود و خانواده ها به تناسب حساسیت و توجه خود به معنویت و اخلاقیات می توانند با این آسیب رفتاری به مقابله بپردازند.
وی در ادامه راهکارهای اساسی پیشگیری و درمان رفتارهای ریاآلود در جامعه را این گونه بیان می کند: بالا بردن سطح آگاهی جامعه، آموزش مهارت های زندگی، ارائه معیارهای ارزشیابی در جامعه و توجه بیش از پیش به معنویات می تواند به عنوان اصلی ترین راهکارهای کاهش ریاکاری در جامعه برشمرده شود.
ریاکاری یک فرد زنجیره ای از ریاکاری ها و دورویی را در خانواده ها، سازمان ها، محیط های اجتماعی و در نهایت کل جامعه به وجود می آورد که آسیب های بسیار زیادی از جمله بی اعتمادی به دین و افراد معتقد و بی اعتمادی و عدم امنیت اجتماعی را به جامعه و افراد وارد می آورد.
عدم ترویج صحیح ارزش های دینی، از بین رفتن ارزش ها، از بین رفتن سنت های نیک، عدم توجه والدین به تربیت دینی فرزندان و خصوصا تأسی بزرگان و الگوهای اجتماعی مانند قهرمانان ورزشی، هنرپیشه ها، اساتید دانشگاه، معلمان و.. به ریا را می توان از دیگر دلائل کاهش اعتماد و ترویج ریاکاری در جامعه کنونی دانست.
در بین کودکان و نوجوانان به علت فاصله ای که از نظر فرهنگی و اعتقادی با نسل والدین خود پیدا کرده اند و به مدد لوازم و امکانات جدیدی که برایشان فراهم شده متأسفانه ریاکاری روز به روز در حال فزونی است.
وقتی فرد از کودکی در معرض معاشرت و تعامل با افراد ریاکار و متظاهر قرار بگیرد و از تربیت دینی مناسبی برای رفتار و گفتار صادقانه برخوردار نباشد و نیز به خاطر دروغ ها و تظاهرهای خود مورد بازخواست و مجازات قرار نگیرد به همان ترتیب رشد کرده و از آنجا که ریاکاری را عملی اثربخش در نیل به اهداف خود می یابد در تمام امور خود به ریاکاری می پردازد.
تمام افراد جامعه اعم از کودکان و نوجوانان و بزرگسالان باید مورد آموزش و تربیتی قرار بگیرند که به واسطه آن یاد بگیرند که نباید از منافع درازمدت و بزرگی مانند رضایت خداوند و صداقت و آثار مثبت آن بر روح و روان، به خاطر منافع کوچک و کوتاه مدتی مانند رسیدن به خواسته های آنی و فانی گذشت و بدانند کاری که رنگ اخلاص داشته باشد در پیشگاه خداوند متعال مقبول است و ماندگار و اعمال ریاکارانه بی نتیجه می مانند و همچنین بدانند که ریا و ریاکاری ذاتا نامطلوب و نکوهیده است و در صورت استفاده از آن به عنوان انسانی منحرف و نامطلوب شناخته خواهند شد.

تقرب به خدا و ترس از او به همراه آموزش بهترین شیوه مقابله با ترویج ریا در جامعه

با اطمینان می توان گفت که تقرب به خدا و ترس از او به همراه آموزش و فرهنگ سازی بهترین و کارآمدترین شیوه مقابله با ترویج ریا در جامعه است و اگر این خداشناسی و آموزش و فرهنگ سازی از سنین کودکی به افراد انتقال داده شود در درازمدت اخلاص در عمل و بی ریایی، در روح و ذهن افراد و در جامعه نهادینه خواهد شد.

مبارزه با اثربخشی ریا، برگزاری سخنرانی ها، تهیه فیلم ها و تیزرها و انواع روش های تبلیغاتی مدرن و سنتی بر مبنای نیاز جامعه در درازمدت و میان مدت می تواند یاری شایان توجهی به فرهنگ سازی معنویت و اخلاص و عدم ترویج ریا در جامعه برساند و در این میان نمی توان نقش روحانیون و اساتید دانشگاه ها و مسئولان و والدین را نادیده گرفت. همان کسانی که به اطرافیان خود نمی گویند: خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت باش!